ریشه شناسی لواسان

مرحوم دکتر حسین کریمان نگارنده کتاب قصران کلمه لواسان را در میان منابع مورد استفاده، نخستین بار در این روایت که مربوط به سال 438 هجری است در نام این کوه یافت و گویا ظاهرا می‌توان چنین پنداشت که در اصل نام این کوه بوده و بعدها توسعا پهنه دامنه آنرا نیز به مناسبت لواسان خواندند.

در باب نام آن وجوه تسمیه‌هایی ذکر کرده‌اند که ظاهرا هیچ یک با حقیقت سازگار نمی‌نماید. برخی آنرا از لواسه گرفته‌اند و گویند لواسه به معنی کف دست و ناواست و این بخش ناوشکل است و حال آنکه این بخش کوهستانی است. همچنین جمعی از مردم محل مدعیند که چون در آبادی‌های این بخش روباه زیاد است و روباه را لواس گویند، بدین سبب این پهنه را لواسان خوانده‌اند. گمان نمی‌رود که این شایعه را نیز رویی در صواب باشد، زیرا نخست آنکه در کتب لغت مورد استفاده چنین معنایی برای لواس ذکر نشده، دیگر آنکه معلوم نیست که آبادی‌های این پهنه بخصوص بیش از آبادیهای پهنه مجاور آن روباه داشته‌اند و روباه را به زیستن در این محل علاقه خاصی بوده باشد.

به نظر نگارنده این کلمه ترکیبی است از لو و اسان و لخت اخیر از کلمه آسدن در پهلوی به معنی برآمدن و سرزدن (خورشید) اشتقاق دارد و لواسان به معنی تیغه کوهی که خورشید از آن سر بر می زند یا تیغه طلوع است با توجیهی بدین تلخیص: پهنه لواسان و خاصه کوه دماوند در مشرق قصران افتاده است یعنی آنجا در هر بامداد در پهنه شمالی ری قدیم و طهران کنونی آفتاب از آنجا سربرمی‌زند. شیوه ایرانیان بوده است که آغاز بامداد را به بر آمدن خورشید از پشت کوه یاد می کرده‌اند، این دعوی را شواهد فراوان است و نمونه را به ذکر چند بیت از چند شاعر بزرگ بسنده می‌کند.

جنیدی از ادیبان و شاعران دانشمند سده چهارم که در دستگاه صاحب عباد منزلتی داشت سروده:

شبگیر صبوح را ز سر گیر بر بانگ خروس و ناله زیر

خورشید که برزند سر از کوه آن به که خورد ز جام تشویر

فردوسی به این صورت سروده است :

چو خورشید تابان برآمد ز کوه برفتند گردان همه همگروه

و در سروده دیگر:

چو خورشید برزد سر از برز کوه میانها ببستند توران گروه

چو برزد سر از کوه تابنده شید برآمد سر و تاج روز سپید

منوچهری نیز بدین نحو سروده است :

سر از البرز برزد قرص خورشید وخون آلوده دزدی سر ز مکمن

در اوستا، البرز محل طلوع و غروب خورشید دانسته شده و در مهریشت بند ۱۱۸ آمده است: (با ستایش پسین، یا ستایش پیشین، من تقرب می‌جویم مادامی که خورشید از بالای آن (کوه) بلند هرا (هرابرز یا البرز) طلوع کند و غروب نماید) و در وندیداد چنین آمده است: (برخیز ای خورشید با اسبان تندرو از میان کوه البرز عبور کن و جهان را منور و روشن گردان.

لواسان در منابع و کتب تاریخی

1- علی کامه دیلم که از سرداران صحنه سیاست به عهد آل بویه بود، و فخرالدوله بسال 373 هجری او را از میان برداشت، در قصران برای خویش کاخی پی افکند و بعدها آن محل را کوشک دشت گفتند و کوشک دشت امروز لواسان کوچک را گویند. میر سید ظهیرالدین مرعشی در تاریخ طبرستان و رویان و مازندران در ذیل شرح خروج الثائر بالله علوی گفته:

علی کامه را در طبرستان نایب خود گردانید و خود به عراق رفت. علی کامه در قصران به کنار جاجرود قصر بنیاد کرد و آنجا بود. الحال آن وادی را کوشک دشت می خوانند و تلی که آنجاست قصر علی کامه بوده است.

مولانا اولیاالله آملی نیز در تاریخ رویان در همین مقام آورده:

کوشک علی کامه که در جاجرود نهاده است بدو منسوب است.

در باب اطلاق کوشک دشت به لواسان کوچک، حاج معصومعلی شاه در تذکره طرائق الحقایق نوشته:

لواسان کوچک را کوشک دشت نامند.

2- محمد حسن خان صنیع الدوله در مرات البلدان در ذیل (جائیج)گفته:

قصران علیا همین لواسانات را می گویند که از گردنه قوچک طرف شمال جلگه طهران که شخص سرازیر شده از رودخانه جاجرود عبور نموده ، سمت شمال این رودخانه اول بلوک لواسان است، که به دو لواسان تقسیم شده: لواسان بزرگ و لواسان کوچک و این لواسانات را حالا هم قصران علیا میگویند.

3- حد شرقی قصران به مشرق لواسان که دماوند است می رسد و در گذشته کوه مرتفع دماوند خود جزء لواسان و شرقی ترین حد قصران بوده است ، چون نام دیگر این کوه را به عهد باستان لواسان نوشته اند. ناصرخسرو که در محرم سال 438 هجری در ری بود و از آنجا به قزوین رفت ، در ذکر کوه دماوند گفته:

میان ری و آمل کوه دماوند است مانند گنبدی که آنرا لواسان گویند.

نام صحیح شهر لواسان

نام شهر لواسان بدون پسوند یا پیشوند می‌باشد و نباید آن را با دهستان لواسان کوچک یا دهستان لواسان بزرگ که دیگر مناطق بخش لواسانات هستند، اشتباه گرفت. گاهی اشتباهاً آنرا شهر گلندوک یا شهر لواسان کوچک می‌نامند که این اسامی غیررسمی بوده و کاربرد ندارند زیرا دهستان لواسان بزرگ یا مرکز آن یعنی روستای لواسان بزرگ، شهر نیستند که برای رفع تشابه اسمی با آنها از پسوند استفاده شود و اگر هم روزی شهر شوند وسعت آنها به اندازه‌ای نیست که بزرگتر از شهر لواسان باشند. اطلاق نام محله گلندوک بر کل شهر لواسان که تنها یکی از چندین محله شهر لواسان است نیز یک غلط مصطلح دیگر است که در برخی موارد دیده می‌شود در حالیکه برخی محله‌های شهر لواسان مثل نجارکلا و سبو از وسعت بیشتری برخوردارند و تنها دلیل این امر آنستکه شهرداری لواسان در بدو تأسیس در محله گلندوک احداث گردیده‌است. شهر فرحناز نام سابق شهر لواسان بود که در دوره پهلوی دوم برای مدت کوتاهی بر روی این شهر نهاده بودند که با اعتراض اهالی شهر مجدداً به صورت شهر لواسان نامگذاری شد.

زبان گفتاری لواسان

زبان گفتاری مردم بومی لواسان و روستاهای اطراف آن در بخش لواسانات، گویش لواسانی است که همان لهجه قدیم تهرانی است و با زبان پهلوی باستان اشتراکات بسیاری دارد و به گویش البرزی به دلیل رواج آن در کوهپایه‌های رشته کوه البرز (مانند طالقان در البرز و کیلان در دماوند) نیز مشهور است که به آن زبان تاتی می‌گویند و با اندک تفاوت لهجه در فشم و اوشان و بسیاری از روستاهای رودبارقصران نیز بدان سخن می‌گویند. مردم روستاهای لواسانات هنوز به این گویش تکلم می‌کنند اما در شهر لواسان بسبب مهاجرت اقوام از نقاط مختلف کشور در سالهای گذشته، جز تعداد معدودی از بومی‌های قدیمی، اکثریت اعم از بومی و غیر بومی به فارسی معمول با لهجه تهرانی سخن می‌گویند و نسل جدید دیگر به لهجه قدیم تکلم نمی‌کند.

نژاد

نژاد مردم بومی شهر لواسان و مناطق دیگر لواسانات آریائی و همانند شهر ری باستان از شاخه مادها می‌باشد که به مرور زمان در پی مهاجرت‌های اقوام بنا به دلایل گوناگونی مثل جنگ، تجارت، کار، تبعید، حکمرانی و… اختلاط‌هایی با یونانی‌ها، سادات هاشمی و نیز اقوام دیگر ساکن در فلات ایران داشته‌است. امروزه مهاجرت‌های انبوه مناطق مختلف کشور به تهران که لواسان را نیز تحت شعاع قرار داده‌است؛ سبب گشته عده‌ای مهاجر از اقصی نقاط ایران بافت جمعیتی لواسان کوچک را تا حد محسوسی تغییر دهند.

هوشمندسازی لواسان

لواسان نخستین شهر هوشمند ایران و ۱۳۱اُمین شهر هوشمند جهان می‌باشد. در راستای پروژه هوشمندسازی لواسان، این شهر مجهز به سیستم مانتورینگ (نصب حدود ۴۰ دوربین در سطح شهر) گردید تا علاوه بر کنترل سرعت غیرمجاز، از ساخت و سازهای غیرقانونی در سطح شهر جلوگیری شود. همچنین مجهزسازی شهر به سنسورهای زلزله سنج و کنترل آب و هوا و نیز مجهزسازی مینی بوس‌ها به سیستم جی پی اس در دستور کار قرار دارد و در آینده‌ای نه چندان دور ابر وای فایِ اینترنتِ پرسرعت و رایگان، آسمان شهر لواسان کوچک را فرا خواهد گرفت.

لواسان و سد لتیان

در جنوب لواسان کوچک سد لَتیان قرار دارد که در سال ۱۳۴۶ به بهره‌برداری رسیده‌است. این سد بتونی نقش بسزایی در تأمین آب و برق شهر تهران دارد. نام این سد قبل از انقلاب فرحناز بوده‌است. رودخانه جاجرود که از ارتفاعات کوه‌های دربندسر، گرمابدر، ایگل، زایگان و قسمت جنوبی توچال (بخشی از کوه‌های البرز مرکزی) سرچشمه می‌گیرد، آبریز اصلی سد است. رودخانه‌های لوارک (کند)، افجه و لار (برگ جهان)و نیکنامده که قبل از احداث سد شاخه‌هایی از رود جاجرود بودند و به جاجرود می‌ریختند با گذر از لواسان، امروزه به خود دریاچه سد می‌ریزند. قبل از احداث سد در مکان امروزی دریاچه سد، روستای آباد گارکلو و باغستانی که به آن شانی (شاهانی) می‌گفتند وجود داشته که دولت با قیمت خوبی زمین‌های اهالی را در سال ۱۳۴۳ خریداری نمود و اهالی در محله‌های نجارکلا، شورکاب، ناران و کلاک ساکن شدند.